RĘKOPIS CHOPINA. Cykl pokazów specjalnych - Muzeum Fryderyka Chopina w Warszawie, Mazowieckie, Warszawa

Niniejszy cykl pokazów rękopisów muzycznych przedstawia autografy Fryderyka Chopina związane z jego działalnością pedagogiczną. Geniusz muzyczny i poeta fortepianu nie był wolny od prozy życia – by móc utrzymać się w Paryżu, udzielał lekcji gry na fortepianie. Z uwagi na słabe zdrowie lekcje kosztowały go nieraz wiele wysiłku, z czasem jednak zajęły miejsce jego kariery wirtuoza i umożliwiły wykształcenie uczniów pielęgnujących jego wizję sztuki pianistycznej.

Księżna Marcelina Czartoryska z d. Radziwiłł, Friederike Streicher z d. Müller, Emilie von Gretsch z d. von Timm, Paulina Viardot z d. García, Vera Rubio z d. de Kologrivoff, Camille Dubois z d. O’Meara, Adolf Gutmann, Thomas Tellefsen, a zwłaszcza Georges Mathias i Karol Mikuli uznani za „strażników” tradycji Chopinowskiej – to tylko niektóre nazwiska z ok. 150 uczniów mistrza.

We wspomnieniach swoich uczniów Fryderyk Chopin zapisał się jako nauczyciel wyjątkowy. W pełni angażował się w prowadzenie lekcji i uważnie wsłuchiwał się w emocje oraz możliwości swoich podopiecznych. Jego nauczanie miało niezwykle osobisty i serdeczny charakter. Owszem, był jednocześnie bardzo wymagający, dążąc do perfekcji brzmienia i płynności gry, ale umiał też chwalić i motywować, a wręcz uskrzydlać swoich uczniów. Z perspektywy technicznej pianistyka zawdzięcza Chopinowi, szanującemu naturalne możliwości poszczególnych palców dłoni, wiele innowacji w zakresie palcowania i lekkiego ruchu ręki.

Z perspektywy estetycznej Chopin jako nauczyciel zapisał się przede wszystkim jako ten, który ilustrował grę na fortepianie za pomocą poetyckich obrazów i bel canto (pięknego śpiewu), co zostało wyrażone m.in. przez jego słynne słowa: „Musi Pani śpiewać, jeśli Pani chce grać”. Niezwykle istotne było dla niego kierowanie się uczuciem, bez którego biegłość techniczna stawała się grą bez ekspresji. Chopin przeciwstawiał się masywnym efektom na rzecz naturalności i prostoty: „[…] ostatnia rzecz – to prostota, po pokonaniu wszystkich trudności, po zagraniu ogromnej liczby nut pojawia się prostota z całym swoim urokiem, jako ostateczna pieczęć sztuki. Ktokolwiek chce to mieć od razu, nigdy nie osiągnie sukcesu, nie można zaczynać od końca, trzeba długich, ogromnie długich studiów, by osiągnąć ten cel, to nie jest rzecz łatwa”. 

Fryderyk Chopin podjął próbę spisania swojej wizji sztuki pianistycznej w postaci Metody gry fortepianowej. Pierwsze notatki pochodzą prawdopodobnie z lata 1837 i lata/jesieni 1838 roku, a najpóźniejsze są datowane między wiosną 1844 a latem 1846 roku. Zawierają zasady teorii muzyki, wskazówki wykonawcze i refleksje nad istotą muzyki. Mimo kilkuletniej pracy, Chopinowi ostatecznie nie udało się zamknąć swojej „sztuki układania dźwięków” w formie teorii. Przedsięwzięcie to musiało być jednak dla niego ważne, gdyż pod koniec życia poprosił, aby szkice te zachować, w przeciwieństwie do innych, które nakazał spalić. Tuż przed śmiercią wyraził wolę, by tę szkołę na fortepian dokończył jego uczeń Thomas Tellefsen, któremu jednak nie udało się wyjść poza ramy szkiców mistrza. Chociaż Metoda nie została ukończona, a poszczególne jej fragmenty są obecnie rozproszone w kilku kolekcjach, to szkice do niej, pochodzące bezpośrednio od samego Chopina, są niezwykle cennym źródłem inspiracji dla wykonawców jego muzyki. 

Na obecnym pokazie widzimy autograf szkicowy jednej strony Metody gry fortepianowej. Na pierwszej pięciolinii kompozytor zapisał atramentem układ całych tonów i półtonów dla trybu durowego: „2½ [3]½”. Na trzeciej zanotował klucz wiolinowy, dźwięk f2 i jego enharmoniczny odpowiednik eis2. Na pięcioliniach 4–10 w kolumnach zestawił tonacje krzyżykowe, podając nazwę solmizacyjną tonacji według koła kwintowego: „ut | sol | re | la | mi | si | fa#”, i gamę zapisaną nutami z krzyżykami przy poszczególnych dźwiękach; po kresce taktowej podał I i IV stopień gamy, zanotowany nutami z krzyżykami przy poszczególnych dźwiękach, i klucze wiolinowe wraz ze znakami przykluczowymi z powtórzeniem nazw solmizacyjnych tonacji oraz cyfrą oznaczająca liczbę krzyżyków. W dolnej części karty, po lewej stronie, Chopin wymienił dźwięki, które podlegają podwyższeniu w poszczególnych tonacjach. Na stronie znajdują się zaplamienia atramentowe, nieczytelne notatki, adnotacja „31947” w owalnej obwódce oraz foliacja „3”na górnym marginesie, zapisane ołówkiem nieustaloną ręką. Czas powstania tego szkicu nie jest znany. Na podstawie analizy użytego przez kompozytora papieru o 14 pięcioliniach na stronie, kreślonych rastralem, prof. Jeffrey Kallberg zaproponował hipotetyczne datowanie rękopisu w przedziale: 1838–1840. 

Karta ma oddarte lewą i zwłaszcza prawą krawędź, przez co jest krótsza o mniej więcej 1/3 względem pozostałych kart przechowywanych w Muzeum Fryderyka Chopina. Pozostałe po oddarciu puste miejsce może przywoływać trudne losy dziedzictwa polskiego, lecz także kojarzyć się z muzyką Fryderyka Chopina jako ucieleśniającą piękno ponad teoriami.

Fryderyk Chopin chciał, aby po jego śmierci szkice do Metody trafiły do znajomych pedagogów: Charles’a Valentina Alkana i Napoléona Henriego Rebera. Jednak ostatecznie część rękopisów kompozytora znalazła się w rękach najbliższej rodziny, a część została rozdana innym jego przyjaciołom. Eksponowany manuskrypt pierwotnie znajdował się w kolekcji Ludwiki Jędrzejewiczowej, najstarszej siostry Chopina, a następnie przez wiele lat w kolekcji jednej z jego najwierniejszych uczennic, księżnej Marceliny Czartoryskiej. Później prawdopodobnie znajdował się w posiadaniu Natalii Janothy, uczennicy Czartoryskiej i Alfreda Cortota, wykonawcy Chopinowskich kompozycji. W 1962 roku został zakupiony przez Towarzystwo im. Fryderyka Chopina od kolekcjonera Pierre’a Berèsa w Paryżu. Od 2005 roku obiekt jest depozytem Towarzystwa im. Fryderyka Chopina w Narodowym Instytucie Fryderyka Chopina w Warszawie.

Anna Adamusińska-Tasak 

Kustosz Muzeum: dr Seweryn Kuter
Kuratorka: Anna Adamusińska-Tasak
Opieka konserwatorska: Diana Długosz-Jasińska, Patrycja Rymar, dr Marta Zaborowska