Utracone / Odzyskane. Z kolekcji gdańskich - Kordegarda. Galeria Narodowego Centrum Kultury, Mazowieckie, Warszawa

„Utracone / Odzyskane. Z kolekcji gdańskich” to już dziewiąta wystawa z cyklu corocznych prezentacji najcenniejszych zabytków należących do polskich strat wojennych odzyskanych w ostatnich latach dzięki działaniom restytucyjnym Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Tym razem pokazywane są obiekty pochodzące z przedwojennych zbiorów gdańskich. W poprzednich latach w Galerii Kordegarda można było zobaczyć odzyskane obiekty z kolekcji wrocławskich, gołuchowskich i warszawskich.

Za straty wojenne uważa się ruchome dobra kultury ze zbiorów publicznych, kościelnych i prywatnych, utracone w wyniku II wojny światowej z terenów Polski w jej granicach po 1945 roku. Ze wszystkich krajów europejskich to właśnie Polska utraciła w następstwie wojny najwięcej ze swego materialnego dziedzictwa. Liczbę polskich strat wojennych szacowano tuż po wojnie na ponad pół miliona zabytków ruchomych o wartości kilkudziesięciu miliardów ówczesnych dolarów.

Po zakończeniu II wojny światowej na mocy decyzji zapadłych na konferencjach w Teheranie, Jałcie i Poczdamie byłe niemieckie ziemie obejmujące Śląsk, Pomorze, część Prus Wschodnich oraz byłe Wolne Miasto Gdańsk zostały przekazane Polsce. Zgodnie z prawem międzynarodowym dzieła sztuki utracone z terenów zwanych tuż po wojnie „Ziemiami Odzyskanymi” podlegają restytucji do miejsca ich pochodzenia.

Dzieła sztuki prezentowane na wystawie to w większości straty wojenne, które powróciły do Muzeum Narodowego w Gdańsku. Znaczna część obiektów pochodzi z kolekcji Jacoba Kabruna.

Jacob Kabrun (1759–1814), zamożny kupiec, uznawany za największego gdańskiego kolekcjonera swoich czasów, zapisał miastu Gdańsk w testamencie z 1808 r. bogatą kolekcję obrazów, rycin i rysunków oraz cenny księgozbiór. Strażnikiem testamentu Jacoba Kabruna stało się powołane w 1872 r. Muzeum Miejskie (Stadtmuseum). W ślady ojca poszedł August Kabrun (1807–1878), który również podarował gdańszczanom swoje zbiory. Dzieła zebrane przez Kabrunów były eksponowane w salach Muzeum Miejskiego jeszcze w czasie II wojny światowej.

Sukcesorem Muzeum Miejskiego jest Muzeum Narodowe w Gdańsku. Niestety II wojna światowa dokonała ogromnych spustoszeń w zbiorach muzealnych. Przed zniszczeniem i grabieżą udało się uchronić jedynie 40–60 procent obiektów zgromadzonych w muzeum do końca 1945 r. Reszta została utracona bezpowrotnie lub wywieziona.

Wraz z pogarszającą się dla Niemców sytuacją na froncie wschodnim od 1942 r. rozpoczęto tworzenie spisów ewakuacyjnych gdańskich zabytków ruchomych i stopniowe wywożenie ich do składnic na terenie Pomorza, a następnie w głąb Rzeszy. Najwięcej transportów z dziełami sztuki opuściło Gdańsk w 1. poł. 1943 r. Obiekty znajdujące się w niemieckich składnicach były następnie przejmowane przez Rosjan i wywożone jako zdobycze wojenne do Związku Radzieckiego. Nawet po formalnym zakończeniu wojny w maju 1945 r. odbywała się grabież i wywózka dzieł sztuki z terenu Gdańska do ZSRR.

Wojenne losy dzieł sztuki z kolekcji gdańskich sprawiły, że obiekty te do dziś odnajdują się w magazynach innych muzeów, galeriach i zbiorach prywatnych. Pamięć o dziełach utraconych na skutek II wojny światowej, upowszechnianie ich wizerunków i wiedzy o nich oraz opowiadanie o zakończonych sukcesem sprawach restytucyjnych przyczyniają się do odnajdywania kolejnych dóbr kultury.

Organizatorzy wystawy: Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Muzeum Narodowe w Gdańsku, Narodowe Centrum Kultury
Kuratorka: Ewa Witkowska
Koordynatorki: Agnieszka Bebłowska Bednarkiewcz, Dorota Wada
Projekt wystawy: Wojciech Cichecki
Projekt graficzny: Elżbieta Kiełczykowska
Realizacja wystawy: IKG Aleksander Sieklicki